Başkenti Kızıl şehri olan cumhuriyetin esas halkı Tuvalar, Tuva Türkçesi ile söyleşirler.
Tuva Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya’da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Tuva cumhuriyeti, ismini Türk halklarından biri olan Tuvalar’dan alır. Yüzölçümü 170.500 km2’dir. Nüfusu 400.000’e yakındır. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Kray’ı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryat Özerk Cumhuriyeti çevrelemiştir.
Başkent Kızıl ve Moskova arası 4668 km’dir. Büyük şehirleri ve sanayi merkezleri, Kızıl, Ak-Dovurak (Ak-toprak), Şagonar, Çeder. Yer altı kaynakları altın, demir, asbest, kömür ve başka hammaddeler. Büyük kaplıcaları ve çamur kaplıcaları mevcuttur. İnek, merinos koyun ve keçi ile birlikte gücünden faydalanmak için at yetiştirilir. Ülke coğrafyasının geneli ormanlar, dağlar ve bozkırlardan meydana gelir. Ülkenin esas halkı olan Tuva Türkleri, Tuva Türkçesi ile söyleşirler.
Tuva Türk Cumhuriyeti Bayrağı
Ülke 2.Dünya Savaşı devam ederken SSCB, yarı bağımsız Tannu-Tuva Türk Devletini işgal ederek ülkenin 170.500 km2lik yerini kendi kaynaklarına katmıştır. 16 Ağustos 1946 yılında Tuva’nın Sovyetler Birliğine dâhil olduğu açıklanmıştır.
Tuva’nın zengin yeraltı ve verimli tarım-orman alanları sömürülmeye başlandı. Rusya’ya bağlı muhtar bölge haline geldi. Önceleri muhtar bölge olarak, 1965’ten itibaren de muhtar cumhuriyet olarak yerini almıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra çözülme dalgaları Tuva’da da etkisini gösterse de tam bağımsızlığa ulaşılamamıştır. Fakat özerk Cumhuriyet haline gelebilmiştir.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağılınca, Rusya Federasyonu içinde kalmıştır. Rusya Federasyonu içinde yer alan 21 özerk cumhuriyetten biri de Tuva Cumhuriyeti’dir. Fakat 13 Mayıs 2000 yılında Rusya’nın eritme politikası gereğince Sibirya Federal Okruğu’na dâhil edilmiştir. Nüfusları az olmasına rağmen Türk benliklerini korumaktadırlar. Tuvalar Rusya’daki diğer Türk boylarına göre ana dilin korunmuşluğu açısından en üst sırada yer almaktadır. Doğusunda ve güneyinde Moğollar, kuzeyinde ve batısında Ruslar ile çevrelenen Tuva halkı’nın güney batısında Altay Türkleri bulunmakta olup bu vasıta ile Kazak Türklerine bağlantıları vardır.
Tuva, yüzölçüm olarak Türkiye’nin dörtte biri kadardır. Başkenti Kızıl’dır. Ülke nüfusunun yaklaşık üçte biri başkentte yaşamaktadır. Başkent Kızıl şehrinin eski adları Hem Beldiri, Kızıl Hoto olmuştur. Turan, Erzin, Ak-dovurak (dovurak: toprak) belli başlı şehirlerdir.
Tuva, Yukarı Yenisey Irmağı havzasında yer alır. Moğolistan’a komşu olan cumhuriyetin başlıca yüzey şekilleri olan geniş Tuva ve Todja havzalarının sularını Yenisey Irmağının iki ana kolu toplar. Aralarında kuzeybatıdaki Batı (Zapadni) Sayanlar’la kuzeydoğudaki Doğu Tuva dağ sıraları bu iki havzayı kuşatır.
Ülkede 400’e yakın irili ufaklı göl yer alır bunların başlıcaları Azas, Tere-Höl, Çağatay, Süt-Höl, Hindiktiğ-Höl ve Noyan-Höl dür. Moğolistan ile Tuva arasındaki Tannu-Ola (Tuva Türkçesi: Таңды-Уула Tañdı-Uula dağları) güney Sibirya’da yer alan önemli bir dağ sırasıdır. Tuva Cumhuriyetinin güney tarafındadır. Bu dağ yamaçlarında hayvancılık tarih boyunca yaygın haldedir. İnek, at, koyun yetiştiriciliği hayvancılıkta daha öne çıkan çeşittir. Yöre halkının dilinde maljılık (sığır sürücülüğü) diye adlandırılır. Yüzlerce at, koyun, inek sahibi kişiler bulunur.
Tuva’da demokratikleşmenin önündeki en büyük engel, Sovyetler’den kalma bürokrasidir. Eski komünist partisine ait uygun binaların kültürel ve diğer faaliyetler için kullanılması talep edilmiştir. Tuva’da 157 ortaokulda (6.600 öğrenci), 6 teknik okulda (4.000 öğrenci), 1 üniversitede (2.900 öğrenci) bulunmaktadır. Yılda, Tuvaca çok sayıda kitap, 2 dergi, 5 gazete yayınlanır. Her 10 bin kişiye 36 doktor düşmektedir. Sağlık hizmetleri devletin tekelindedir.
Tuva Türkleri, inanış olarak Eski Türklerin dini olan Şamanizmin Gök Tanrı veya Tengrijilig inancına mensuptur. Aynı zamanda Budizm de kabul edilmiştir. Çok az sayıda Tuvalı ise Rusya’nın ve başka Hıristiyanların yaptığı misyoner faaliyetler sonucu Hıristiyanlık dinine geçmiştir.
Müslüman olan Tuvalı az da olsa vardır. Kur’ân-ı Kerim ve önemli İslâmî kaynak eserler Tuva Türkçesine henüz tercüme edilmemiştir. Tañnu-Tuva vatandaşları istedikleri dini seçme özgürlüğüne sahiptir. Din görevlileri kendi işlerini yaparlar.
Tuva kendine has müzik üslubu ile bölgesinde bir önderdir. Gerek Buryat, Moğol ve gerekse Altay, Hakas şarkıcıları Tuva sanatçıları kadar etkili olamamışlardır. Boğazın derinliğinden söylenen şarkılar dünyaca tanınır. Tuva’nın Gırtlak Sanatçıları vardır. Kuvezin Tuva halk topluluğu Huun-Huur-Tu’nun (aslı Hün-Hürtü) kurucu üyelerinden birisidir ve Tuva halk/rock/elektro/post punk grubu Yat-Kha’nın lideridir. Benzersiz, kontra-bass biçimi Tuva kargıraa gırtlak şarkıcılığı, kendi deyimiyle “kanzat kargıraa” ile ünlüdür.
Yeraltı zenginlikleri yönünden önemli bir ülkedir. Tuvada kömür, demir, cıva, altın, asbest, kobalt, nikel, bakır, çinko, kurşun, taşkömürü, madeni tuz çoktur. 1970 yılında Tuvanın en büyük sanayi kuruluşu olan asbest fabrikası, Akdovurak dolayında açıldı. Tuva’nın ekonomisinde tarım sektörü ağırlıklıdır.
Tuva ve Türkiye arasındaki devlet seviyesinde ilk ilişkiler 1994 yılının Temmuz ayında başlamıştır. Dönemin Tuva cumhurbaşkanı Şerig-ool Oorjak Tuva devlet heyetiyle birlikte Türkiye’ye konuk olmuştur. Günümüzde kendi cumhurbaşkanı, bayrağı, kendi anayasası, parlamentosu, hükümeti, millî marşı olan Tuva Cumhuriyeti her an tam bağımsız devlet durumuna geçebilir. Rusya Federasyonu yönetimi, Tuva Cumhuriyetini ekonomik olarak serbest bırakmak istemese de Tuva Türkleri mücadelelerinden bir adım geri atmamaktadırlar.
